Σκεπτικός κινηματογράφος

Είναι αυτό το θέμα που με απασχολεί καιρό τώρα. Έτυχε χτες να επανέλθει σε μια κουβέντα με τον numb -μόλις είχαμε δει το «American Dreamz». Ωραία ταινία, ξεβρακώνει τα reality, τύπου Pop idol στην Αμερική και παρουσιάζει μια ξεκαρδιστική καρικατούρα του Μπους (μεγάλος ο Ντένις Κουέιντ που ερμηνεύει τον ρόλο!).



Η πρώτη απορία που έρχεται στο μυαλό είναι «καλά, πως αφήνουν τέτοια πράγματα να προβάλλονται στις ΗΠΑ; Τον ξεφτιλίσανε πλήρως τον Τζωρτζ Ουάσιγκτον Μπους!» Και μετά σκέφτεσαι καλύτερα –για να δεις ότι στις ΗΠΑ έχουν προβληθεί τα τελευταία χρόνια ταινίες όπως:
-Bowling for Columbine
-Fahrenheit 9/11
-Fast food nation
-Supersize me
-Inside man
-Wag the dog

Ταινίες που κριτίκαραν την πολεμοχαρή πολιτική του Μπους, ταινίες που παρουσίασαν τον άνθρωπο σαν παράφρονα, διανοητικά καθυστερημένο και υπάλληλο σκοτεινών συμφερόντων, ταινίες που έδειξαν τις καταστροφικές επιδράσεις του σκουπιδοφαγητού, της οπλοκατοχής και τις παράνομες ενέργειες των καπνοβιομηχανιών… Έχει νόημα να μεγαλώσω τον κατάλογο αυτών των ταινιών καταγγελίας;



Ποια ήταν η επίδραση αυτών των ταινιών στους Αμερικάνους; Υποθέτω να ξαναεμπιστευτούν την προεδρία της χώρας στον παράφρονα, διανοητικά καθυστερημένο και υπάλληλο … Μήπως, τουλάχιστον, μειώθηκε ο τζίρος των φαστφουντάδικων ή έστω η οπλοκατοχή; Δε νομίζω.
Θυμήσου τώρα, την εποχή που οι ΗΠΑ ήταν μπλεγμένες στον πόλεμο του Βιετνάμ. Παρόμοιες συνθήκες, όσες ομοιότητες μπορεί να υπάρξουν μεταξύ δυο διαφορετικών ιστορικών περιόδων. Η χώρα συγκλονίζεται από την προβολή του «M.A.S.H.» –η κυβέρνηση κατακεραυνώνει την ταινία, με δηλώσεις της. Ταραχές γίνονται στις αίθουσες που προβάλλεται το σπαρακτικό «Strawberries statement» –ταινία που παρουσιάζει τις φοιτητικές καταλήψεις. Το κλίμα αμφισβήτησης ενισχύεται από τις ταινίες, ο κόσμος απαιτεί τη διακοπή του πολέμου, απαιτεί την αναστολή της υποχρεωτικής στράτευσης των πρωτοπόρων του φοιτητικού κινήματος –η χώρα σε αναβρασμό. Τι μεσολάβησε στο ενδιάμεσο; Πως η διαδήλωση μετατράπηκε σε απάθεια του καναπέ;



Εντάξει, άσε για λίγο τις ΗΠΑ και δες τι γίνεται στην Ελλάδα:
-Από την άκρη της πόλης
-Όμηρος
-Ο Βασιλιάς
-Straight story

Μερικές ταινίες που μου έρχονται αυτόματα στο μυαλό και ασχολούνται με θέματα ρατσισμού και ομοφοβίας. Υπάρχουν σίγουρα κι άλλες, δεν είναι πρόθεσή μου να κάνω πλήρη κατάλογο. Ποια ήταν η επίδρασή τους στο ελληνικό κοινό; Μειώθηκαν καθόλου τα αισθήματα ξενοφοβίας ή ομοφοβίας; Δεν ξέρω –ρώτα τον Παναγιώτη Ψωμιάδη να σου πει σχετικά –όλο και κάποια άποψη θα διαθέτει τώρα που ανανεώθηκε η θητεία του στη Νομαρχία Θεσσαλονίκης.
Θυμήσου τώρα την εποχή που η προβολή του «Ζ» ήταν απαγορευμένη στις ελληνικές αίθουσες. Και προσπάθησε να κάνεις όποια αναγωγή σου επιτρέπουν οι τότε συνθήκες (δικτατορία) με τις σημερινές.

Στο αρχικό ερώτημα λοιπόν, σχετικά με τον πως επιτρέπεται η προβολή ταινιών σαν τις παραπάνω στις ΗΠΑ, η απάντηση είναι: «γιατί όχι; αφού δεν γίνεται και τίποτα σε τελική ανάλυση».
Γιατί όμως οι ταινίες διαμαρτυρίας ή/και καταγγελίας έχουν τόσο πενιχρά αποτελέσματα στο κοινό; Εντάξει, δεν λέει κανένας πως έπρεπε να βγει ο κόσμος στους δρόμους, μετά τις ταινίες του Μάικλ Μουρ και να ρίξει την κυβέρνηση –αλλά, ρε γαμώτο, εδώ μοιάζει σα να μην κουνήθηκε φύλλο μετά τις αποκαλύψεις! Κι αν βάλεις τα άρθρα παρόμοιου περιεχομένου στις εφημερίδες, τα βίντεο με τις ενέργειες του αμερικάνικου στρατού … Μισό λεπτό, εδώ υπάρχει κάτι που μοιάζει με αιτία! Κι αυτό δεν είναι άλλο από την συνεχή επανάληψη των μηνυμάτων καταγγελίας/ διαμαρτυρίας με όλα (και σε όλα) τα μέσα.



Θυμάμαι τον Αλ Πατσίνο να κραυγάζει «Attica, Attica!» στο «Dog day afternoon». Μετά, πλάκωσε όλο το Χόλλυγουντ να κάνει ταινίες με τις άθλιες συνθήκες των φυλακών, με ομήρους και ομοφυλόφιλους –οπότε, σταμάτησα να θυμάμαι πιο είναι το πρόβλημα. Θυμάμαι την τελευταία σκηνή του «Strawberry statement», με τους φοιτητές να τραγουδάνε το «give peace a chance», καθισμένοι στο γυμναστήριο και τους μπάτσους να τους τραβολογάνε. Θυμάμαι το «suicide is painless», δίπλα στο φέρετρο –αθάνατο «M.A.S.H.»! Αλλά δεν θυμάμαι τίποτα από τις καινούργιες ταινίες! Εντάξει, κάποια πράγματα από την υπόθεση –αλλά τίποτα δεν τυπώθηκε στο υποσυνείδητό μου, τίποτα δεν λειτούργησε σαν εμπειρία, μετά την παρακολούθησή τους.
Δε λέω ότι αυτές οι ταινίες ήταν άσχημες και οι άλλες αριστουργήματα –λέω ότι αυτές οι ταινίες ήταν πολλές. Περισσότερες από αυτές που μπορώ να επεξεργαστώ. Και γι΄αυτό τις κατανάλωσα μαζικά κι αμάσητα.

Ακόμα χειρότερα –δεν λειτουργούν αποκαλυπτικά σε μένα πλέον, δεν μου προκαλούν σκέψεις του είδους:
-Μα γίνονται τέτοια πράγματα;
-Είναι δυνατόν;
-Πρέπει κάτι να κάνουμε για να σταματήσει αυτή η κατάντια.
Βλέποντας τέτοιες ταινίες, συνήθως σκέφτομαι πλέον:
-Μα φυσικά, ο πρόεδρος των ΗΠΑ θα πρέπει να είναι ηλίθιος και βαλτός –τι περίμενες δηλαδή;
-Μα βέβαια, γίνονται φρικαλεότητες στον πόλεμο –είναι γνωστό αυτό!
-Εντάξει, προφανώς και έχουν άδικο όποιοι ξεκινάνε έναν πόλεμο –φυσικό είναι αυτό.
-Τι να μας πεις κι εσύ; Τα έχουμε δει όλα αυτά και πολλές φορές μάλιστα!
Κι αυτό (αποκτήνωση ονομάζεται) είναι ότι καλύτερο μπόρεσε να πετύχει η κρεατομηχανή του Χόλυγουντ, της οποίας οι ανθρωπιστικές ανησυχίες περιορίζονται στο «πόσοι άνθρωποι θα χρειαστεί να εξοντωθούν εργασιακά, για να βγει η ταινία στην κατάλληλη στιγμή».

Δεν θα μου φαινόταν επίσης, καθόλου παράξενο, αν τις πιο ακραίες ταινίες κατά του Μπους τις χρηματοδοτούσε απευθείας ο Λευκός Οίκος. Γιατί, αν βγάλεις μια ταινία που λέει πως ο πρόεδρος είναι ανώμαλος, κτηνοβάτης, πράκτορας της Τζιχάντ και τα βράδια κάνει πιάτσα στην Φιφθ Άβενιου –μάλλον συμπάθεια θα προκαλέσεις για τον θιγόμενο, παρά το αντίθετο. Λόγω του αβάσιμου των καταγγελιών σου και του οχετού ύβρεων που εκτοξεύεις –κατανοητό;

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει βέβαια και η παλιά, καλή τακτική του ελέγχου των μέσων. Πράγμα που σημαίνει ότι εσύ ελέγχεις τη διανομή της ταινίας και, σε τελική ανάλυση, την απήχησή της. Αυτό είναι φανερό και με βάση τα ελληνικά πεπραγμένα. Γιατί, άλλο πράγμα είναι να προβάλλεις τον «Όμηρο» του Γιάνναρη σε 5 αίθουσες (τυχαίο παράδειγμα) -άλλο να προβάλλεις το «Safe sex» ή το «Οξυγόνο» σε 500 κινηματογράφους multiplex. Και διαφέρει πολύ το μέγεθος των κονδυλίων που είχε στη διάθεσή του ο Γραμματικός για να γυρίσει τον «Βασιλιά», από τη χρηματοδότηση των αισχρών «Λουκουμάδων με μέλι» για παράδειγμα.

Άρα, εδώ έχουμε να κάνουμε με μια κατ’ επίφαση ελευθερία της έκφρασης που όμως σαμποτάρεται με «νόμιμα μέσα» και χάνει το μεγαλύτερο ποσοστό αποτελεσματικότητάς της. Είναι η λογική του «δεν σου απαγορεύουμε να βγάλεις ότι θέλεις, απλά, θα βγάλουμε κι εμείς ότι γουστάρουμε –και, βέβαια, πρέπει να βρεις τις άκρες για να χρηματοδοτήσεις και να διακινήσεις το έργο σου». Αποθεώνουμε την ελευθερία έκφρασης μέσα από την ουσιαστική κατάργησή της δηλαδή!

Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι και η μη επίτευξη των στόχων της καταγγελίας/διαμαρτυρίας. Γιατί, ας είμαστε λογικοί –ποιος πήγε να δει τις ταινίες του Γιάνναρη ή του Μάικλ Μουρ έχοντας αμφιβολίες; Όσοι θέλουν να σφάξουν τους Αλβανούς, τους Ρωσσοπόντιους και τους ομοφυλόφιλους –απλά δεν βλέπουν Γιάνναρη. Όσοι είδαν αυτές τις ταινίες είχαν από πριν διαμορφώσει θετική άποψη απέναντι στις προαναφερθείσες κοινωνικές ομάδες –απλά οι ταινίες λειτούργησαν υποστηρικτικά προς τις απόψεις τους αυτές. Και μην μου πει κανένας για τον θείο από το χωριό, που τον τραβήξαμε με το ζόρι να δει την ταινία –αυτός, με την καραμπίνα στο προσκέφαλο κοιμόταν, με την καραμπίνα οπλισμένη βγήκε από την αίθουσα. Οι «άλλοι» είναι εχθροί του, όπως και να έχει –το πολύ να πειστεί πως η συγκεκριμένη περίπτωση που παρουσιάζεται στην ταινία είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.



Συζητούσαμε χτες με τον numb, όπως είπα και στην αρχή –«άρα λοιπόν η στρατευμένη τέχνη;» αναρωτήθηκε κάποια στιγμή. Τι είναι η στρατευμένη τέχνη και, έχει τελικά λόγο ύπαρξης; Ε;
Στρατευμένη, έχει επικρατήσει να λέγεται η τέχνη που εκφράζει αποκλειστικά τις απόψεις ενός συγκεκριμένου χώρου και λειτουργεί υποστηρικτικά ως προς τον χώρο αυτό. Ας πούμε, οι κινηματογραφιστές της Ε.Σ.Δ.Δ. έκαναν στρατευμένη τέχνη γιατί τα έργα τους αποσκοπούσαν στην εδραίωση και διάχυση των «σοσιαλιστικών» μηνυμάτων που πρέσβευε το Κ.Κ.Σ.Ε. Οι κινηματογραφιστές που ανήκαν στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα του Χίτλερ, έκαναν το ίδιο πράγμα.

Εδώ προκύπτουν κάποιες ερωτήσεις βέβαια:
1. Ο Τζων Γουέιν όταν γύριζε τα «Πράσινα μπερέ» δεν έκανε στρατευμένη τέχνη;
2. Ο Όλιβερ Στόουν τι κάνει με τον «Αλέξανδρο» και τους «Δίδυμους Πύργους» αν όχι στρατευμένο κινηματογράφο;
3. Ο Κεν Λόουτς κάνει στρατευμένη τέχνη επειδή είναι πολιτικά ενταγμένος (νομίζω) στους Άγγλους Τροτσκιστές;
4. Ο Τιμ Ρόμπινς και η Σούζαν Σάραντον που έχουν παρόμοια πολιτική ένταξη –κάνουν στρατευμένη τέχνη;
5. Είναι τελικά καλές ή κακές οι στρατευμένες ταινίες;

Στο πρώτα τέσσερα ερωτήματα –η προσωπική μου απάντηση είναι «ναι». Όταν η τέχνη υπηρετεί κάποιον σκοπό, πέρα από την προσωπική έκφραση του καλλιτέχνη –είναι στρατευμένη. Τώρα, θα με ρωτήσεις τι γίνεται αν η προσωπική έκφραση του καλλιτέχνη συμπίπτει με τον σκοπό; Αν δηλαδή η βασική του ανησυχία είναι η διάδοση των κομμουνιστικών ιδεών, γιατί έτσι πιστεύει πως θα ζήσουμε σε έναν καλύτερο κόσμο και ως εκ τούτου, οργανώνεται σε ένα κομμουνιστικό κόμμα –δεν είναι λογικό, τα έργα του να εκφράζουν αυτή του ακριβώς την ανησυχία; Εντάξει, έχεις δίκιο.
Γι΄αυτό λοιπόν, ο όρος «στρατευμένη τέχνη» πρέπει να αντιμετωπίζεται χρηστικά και όχι αξιολογικά. Αυτό σημαίνει πως ο συγκεκριμένος όρος μας βοηθάει να καταλάβουμε το περιεχόμενο (τι θα δούμε) και όχι να αξιολογήσουμε το έργο. Κι αυτή ακριβώς είναι η απάντησή μου στην τελευταία από τις παραπάνω ερωτήσεις.

Το ερώτημα περί του λόγου (ή μη) ύπαρξης της στρατευμένης τέχνης δεν έχει απάντηση γιατί δεν τίθεται καν. Η τέχνη είναι στρατευμένη σε μια πλειονότητα εκφάνσεών της κι αυτό είναι γεγονός. Και είναι αναφαίρετο δικαίωμα του δημιουργού να επιλέξει τον σκοπό που θα υπηρετήσει κάνοντας τέχνη, χωρίς να επηρεαστεί από την ενδεχόμενη απήχηση του δημιουργήματός του. Πολύ περισσότερο, όταν κάποιοι καλλιτέχνες αναγκάζονται να υπηρετήσουν τον «ύψιστο σκοπό» της συσσώρευσης χρημάτων των εταιρειών παραγωγής του Χόλυγουντ με τα μπλογκμπάστερ που «δημιουργούν», όταν κάποιοι άλλοι αναλαμβάνουν να υπερασπιστούν τις ξενοφοβικές ιδέες του αμερικάνικου έθνους –δεν μπορώ να καταλάβω γιατί θα έπρεπε να ενοχλούν οι «πολιτικοποιημένες» ταινίες του Λόουτς ή του Γαβρά.

Και μην μου πει κανείς πως η στράτευση «μολύνει την καλλιτεχνική δημιουργία» και παρόμοια ιδεοληπτικά, εντάξει; Γιατί, ο καλλιτέχνης που έχει φτιάξει τον δικό του κόσμο και ζει απομονωμένος σε αυτόν, χωρίς να επηρεάζεται από τα εξωτερικά ερεθίσματα –πέρα από παράφρονας σε κακή ταινία τρόμου είναι επίσης και ανυπόστατος.

Γι΄αυτό την επόμενη φορά που θα δεις μια στρατευμένη ταινία, μια ταινία καταγγελίας, μια ταινία που σκοπεύει να σε προειδοποιήσει –κάνε τη χάρη στον δημιουργό της και λάβε υπόψη σου την προειδοποίηση. Αν θέλεις κιόλας, επεξεργάσου την λίγο στο μυαλό σου. Μην την δεχτείς απαραίτητα, μην την απορρίψεις χωρίς δεύτερη κουβέντα –απλά σκέψου την.

Posted in: Συμβαίνουν κι αυτά