"... και ο Νόμος νίκησε"

Ποιος θυμάται τον Δικαστή Ντρεντ; Πολλοί τον θυμούνται κι ακόμα περισσότεροι θέλουν να ξεχάσουν εκείνη την αποτυχημένη μεταφορά κάποιας ιστορίας του στον κινηματογράφο –με τον χάλια τον Σταλόνε. Αλλά δεν είναι εκεί το θέμα. Καθόλου. «Είμαι ο νόμος» έλεγε ο Δικαστής και έβγαζε ετυμηγορίες σε κλάσματα δευτερολέπτων. Ενίοτε δε, τις εκτελούσε κιόλας –πατώντας τη σκανδάλη.

Ποιος είναι ο νόμος τελικά; Σε κείνο το φουτουριστικό κόμικ, οι Δικαστές είχαν συγκεντρώσει νομοθετική και εκτελεστική εξουσία –μια ακόμα ιστορία φρίκης στην οποία οδηγούν τα αδιέξοδα της δημοκρατίας. Αλλά ποιος είναι ο νόμος;

Οι Αρχαίοι Έλληνες που ήταν γνωστοί ξερόλες –είχαν αποτυπώσει ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που δημιουργήθηκαν με τη γέννεση του νομικού πλαισίου. «Νόμος ή εθιμικό δίκαιο»; Θυμάσαι την «Αντιγόνη»; Το γνωστό δίλημμα της ηρωίδας –να θάψει τον αδερφό της, όπως απαιτούν τα έθιμα, «ο νόμος που έδωσαν οι θεοί στους ανθρώπους», ή να τον αφήσει να τον φάνε τα σκυλιά, όπως διατάζει ο ανθρώπινος νόμος; Τελικά τον έθαψε κι έφαγε το κεφάλι της –γνωστά πράγματα αυτά.

Έθιμο ο «άγραφος νόμος», το κανονιστικό πρότυπο που καθορίζει την συμπεριφορά των ανθρώπων και έχει καθιερωθεί στις ανθρώπινες κοινότητες μέσω της επαναληπτικής εφαρμογής του, ή/και λόγω κάποιας «άνωθεν» εντολής. Η τελευταία πρακτική (της «άνωθεν», θεϊκής, παρέμβασης) αφορά περιπτώσεις όπου η αδράνεια στην εφαρμογή του κανονιστικού προτύπου μπορεί να επιφέρει σημαντικά προβλήματα στα μέλη της κοινότητας. Αν αφήσεις άθαφτους ή άκαυτους τους νεκρούς σου, για παράδειγμα, ο κίνδυνος πανούκλας είναι σημαντικός. Άρα, όλες οι θρησκείες φροντίζουν σχολαστικά τα ταφικά έθιμα.

Νόμος, το γραπτό (στο σύνολο των περιπτώσεων) κείμενο ρύθμισης της συμπεριφοράς των πολιτών μιας κοινωνίας. Ο νόμος γίνεται άμεσα γνωστός, από την στιγμή που αρχίζει να εφαρμόζεται και προβλέπει ξεκάθαρες ποινές στις περιπτώσεις παραβιάσεών του. Ας αφήσουμε, για την ώρα, τα προβλήματα εφαρμογής-ερμηνείας των νόμων στις σύγχρονες κοινωνίες.

Η διαφοροποίηση του νόμου από το έθιμο έχει να κάνει, κυρίως, με την αλλαγή του πλαισίου αναφοράς. Το έθιμο απευθύνεται στην κοινότητα, ο νόμος στην κοινωνία. Και όπως μαθαίνει κάθε φοιτητής κοινωνιολογίας, από το πρώτο έτος ακόμα, το συστατικό στοιχείο της κοινότητας είναι οι δεσμοί αίματος, ενώ το συστατικό στοιχείο της κοινωνίας είναι το νομικό πλαίσιο. Την εποχή που παιζόταν η «Αντιγόνη» σε όλα τα μεγάλα θέατρα (πριν ξεπέσει στην Επίδαυρο), το δίλημμα ήταν υπαρκτό. Βλέπεις, γινόταν η μετάβαση από την κοινότητα στην κοινωνία.

Εντάξει λοιπόν, οι νόμοι υπάρχουν για να διατηρείται μια ένωση ανθρώπων που φέρνει περισσότερο σε σύμβαση -αυτό είναι οι σύγχρονες κοινωνίες. Και όποια έθιμα είχαν χρηστική, ή «ιστορική» αξία, ενσωματώθηκαν στο νομικό πλαίσιο. Και αφού η κοινωνική μορφή είναι δεδομένη («καπιταλισμός», «οικονομία της ελεύθερης αγοράς», όπως θέλεις πες το) –είναι εξίσου δεδομένο πως το νομικό πλαίσιο θα υποστηρίζει (υπηρετεί) τη συγκεκριμένη κοινωνική μορφή. Αυτά όλα είναι ντεφακτιές και δεν υπάρχει λόγος να τα ψειρίζουμε –ας πάμε παρακάτω.

Το παρακάτω έχει να κάνει με απόψεις που ακούω συνήθως, και μου δημιουργούν απορίες. Όσοι τις εκφράζουν, δεν γνωρίζουν ή βαφτίζουν «το κρέας, ψάρι» για να τους βγει ακέραιο το συμπέρασμα που θέλουν;

Άποψη: «Θέλουμε να περιοριστεί (καταπολεμηθεί) η γραφειοκρατία και να εφαρμόζονται οι νόμοι». Σοβαρά;

Δεν σκοπεύω να ψάξω τον φορέα αυτής της άποψης ή να εξετάσω τι έχει κάνει ο συγκεκριμένος φορέας (στα πλαίσια των δυνατοτήτων του) για την καταπολέμηση της γραφειοκρατίας. Απλά λέω πως η συγκεκριμένη άποψη είναι το ίδιο ανεδαφική με το να λες πως θέλεις να σταματήσει η βροχή για να ποτιστεί το χώμα. Η γραφειοκρατία ΕΙΝΑΙ οι νόμοι.

Σε τι συνίσταται το «γραφειοκρατικό φαινόμενο»; Στην δημιουργία μιας κοινωνικής ομάδας που εφαρμόζει την κρατική πολιτική χωρίς να έχει εκλεγεί και όντας αποκομμένη από τα μέσα παραγωγής. Ο δημόσιος υπάλληλος (γραφειοκράτης) δεν είναι κάτοχος, είναι απλά διαχειριστής «στο όνομα άλλων». Τον γέννησε ο νόμος προκειμένου να επιμεληθεί της ίδιας του της εφαρμογής. Και αν θέλουμε την «ουδέτερη» (σαφώς σε εισαγωγικά), την «αμερόληπτη» εφαρμογή του νόμου, θα πρέπει να επιζητούμε την ενίσχυση των γραφειοκρατικών δομών. Αλλά, την θέλουμε;

Θυμάμαι μια διαφωνία που είχα παλιότερα με τον αρχισυντάκτη ενός περιοδικού μοτοσυκλέτας, στο οποίο δούλευα. Ήταν η εποχή που ξεκινούσε το μέτρο των λεωφορειολωρίδων. Έλεγα πως αν σκοπεύουν να κάνουν κάτι με το συγκεκριμένο μέτρο θα πρέπει να απαγορευτεί η είσοδος στις λεωφορειολωρίδες σε όλους. Εκτός, φυσικά, από τα λεωφορεία και –άντε –τα οχήματα έκτακτης ανάγκης. Ο αρχισυντάκτης έλεγε πως αυτό δεν στέκει γιατί οι δρόμοι είναι, έτσι κι αλλιώς, ανεπαρκείς για να καλύψουν τον κυκλοφοριακό φόρτο. Να μπαίνουν λοιπόν οι μοτοσυκλέτες στις λεωφορειολωρίδες –αφού δεν παρακωλύουν την κίνηση των μέσων μαζικής μεταφοράς. Είχε δίκιο –ήταν μια λογική, ανθρωπιστική παρατήρηση. Και γι΄αυτό είχε απολύτως άδικο! Ο νόμος δεν είναι ανθρωπιστικός, ο νόμος δεν είναι λογικός! Ο νόμος είναι ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟΣ. Ορίζει, απαγορεύει, τιμωρεί. Αυτό είναι ο νόμος. Αν θέλεις ανθρωπιά, ψάξε την στα έθιμα.

Φυσικά, οι μοτοσυκλέτες επιτράπηκε να κυκλοφορούν στις λεωφορειολωρίδες, τα ταξί επιτράπηκε να μπαίνουν για παίρνουν πελάτες, τα αυτοκίνητα επιτράπηκε να «πατάνε» λίγο μέσα σε αυτές για να στρίψουν, οι γιατροί έμπαιναν για να γιατρέψουν, οι πολιτικοί για να προλάβουν, οι χούλιγκανς για να δείρουν … –με αποτέλεσμα να αυτοκαταργηθεί σχεδόν ο νόμος από τις εξαιρέσεις του.

Την επόμενη φορά λοιπόν που θα αναρωτηθείς «μα είναι δυνατόν να είναι τόσο μαλάκες και να ζητάνε πιστοποιητικό γέννησης για να εκδώσουν βεβαίωση θανάτου», μην τα βάλεις με τη γραφειοκρατία. Ο νόμος σου φταίει –μην μπερδεύεσαι.

Κι όταν σε πιάσει η «δημοκρατική διάθεση» και θυμηθείς το αποτυχημένο «σοσιαλιστικό πείραμα» του πρώην ανατολικού μπλοκ –μη μασήσεις την καραμέλα της «έλλειψης δημοκρατικών διαδικασιών διακυβέρνησης». Το σύστημα δεν κατέρρευσε γιατί ήταν ισόβιος ο οποιασδήποτε Μπρέζνιεφ, Τσαουσέσκου ή Γιαρουζέλσκι. Το σύστημα γέννησε από μόνο του την αιτία διάλυσής του, δημιουργώντας μια αυτόνομη «γραφειοκρατική τάξη –κάστα». Η οποία δούλεψε για το δικό της συμφέρον (άρα την μακροημέρευσή της). Και θυσίασε την αποτελεσματικότητα στον βωμό της φαινομενικότητας. Άρα; Τι έφταιγε; Οι άνθρωποι που βρήκαν προνόμια και τα εκμεταλλεύτηκαν σε δύσκολες περιόδους ή ο νόμος που τους έδωσε αυτά τα προνόμια; Και ποιος ήταν τελικά ο «δικτάτορας»; Ο Γενικός Γραμματέας του Κόμματος –γέννημα του νομικού πλαισίου ή το ίδιο το νομικό πλαίσιο;

Μα, θα μου πεις, άνθρωποι έφτιαξαν τους νόμους. Σαφώς! Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως οι άνθρωποι διαθέτουν εξουσία ελέγχου πάνω στα ίδια τους τα έργα.

Άποψη: «Εδώ έχουμε μια κακή εφαρμογή του νόμου που προήλθε από λάθος ερμηνεία του». Α, μπα;

Έχεις απόλυτο δίκιο σε αυτό που λες –αρκεί να είσαι ορισμένος ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΤΟΝ ΝΟΜΟ, σχετικά με την ερμηνεία των νομικών διατάξεων. Τι θα πει αυτό; Απλά πράγματα: αν, για παράδειγμα, ο δικαστής σε κλείσει μέσα γιατί φοράς πράσινα παπούτσια δεν φταίει ο δικαστής, αλλά ο νόμος που του δίνει την αρμοδιότητα να τον ερμηνεύει με αυτό τον τρόπο. Θα ξέρεις βέβαια, πως έχεις την δυνατότητα έφεσης μιας «κακής» δικαστικής απόφασης –αλλά, ακόμα κι όταν καταρρίπτεται η απόφαση δεν παθαίνει τίποτα ο δικαστής –σωστά; Άρα;

Ο νόμος ορίζει πως εσύ, ο πολίτης της χώρας, πρέπει να γνωρίζεις την ύπαρξή του. Αν θέλεις να τον ερμηνεύσεις όμως –δεν είναι δική σου δουλειά, γι΄αυτό υπάρχουν τα δικαστήρια. Αν θέλεις να εφαρμόσεις τις κυρώσεις του νόμου –δεν είναι δική σου δουλειά, γι΄αυτό υπάρχει η αστυνομία. Αν θέλεις να αμφισβητήσεις τη χρησιμότητα του νόμου –δεν είναι δική σου δουλειά, γι΄αυτό υπάρχει το κοινοβούλιο.

Άρα, η ερμηνεία του νόμου (στο συγκεκριμένο σύστημα) δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια κουβέντα καφενείου (σε επίπεδο επιπτώσεων), όταν αυτή γίνεται από απλούς πολίτες.

Άποψη: «Ο νόμος με ευνοεί αλλά δεν μου δίνεται η δυνατότητα να τον χρησιμοποιήσω». Λάθος –ο νόμος ΔΕΝ σε ευνοεί.

Ας υποθέσουμε πως υπάρχει ένας νόμος που λέει πως ο άπορος πολίτης πρέπει να αποκτήσει (με κρατική μέριμνα) τα αναγκαία, για να μην πεθάνει στο δρόμο. Έξοχος νόμος (αν υπήρχε)! Τίγκα στην κοινωνική μέριμνα και στην αγάπη για τον συνάνθρωπο! Ναι;

Εντάξει, αν αυτός ο νόμος υπάρχει και βγει κάποιος κυβερνητικός και (κάνοντας χρήση του) αρχίσει να μοιράζει καταλύματα, φαγητό και χρήματα στους άπορους –όλα τα παραπάνω ισχύουν. Τι γίνεται όμως όταν δεν εφαρμόζεται ο νόμος;

Θα πρέπει ο άπορος να πάει το κράτος στο δικαστήριο (η ερμηνεία που έλεγα παραπάνω). Αν το κράτος καταδικαστεί πρωτοβάθμια, θα εφεσιβάλλει την απόφαση κι αυτό θα κάνει μέχρι να φτάσει σε τελικό βαθμό. Ας πούμε λοιπόν ότι το κράτος καταδικάζεται συνέχεια. Ζήτω! Ο άπορος κέρδισε! Με μια μικρή λεπτομέρεια –οτι θα πρέπει να έχει ξοδέψει γύρω στα 5 χιλιάρικα για δικαστική εκπροσώπηση και δικαστικά έξοδα! Για πες μου τώρα –ποιον ευνοεί ο νόμος;

Άποψη: «Η ανυπακοή στο νόμο είναι θεσπισμένο, από το Σύνταγμα, δικαίωμα των πολιτών». Βουνό το δίκιο σου!

Μόνο που το παραπάνω δικαίωμα μπήκε στον Συντακτικό νόμο του κράτους από το παράθυρο, μαζί με τις πέτρες των διαδηλωτών. Για αυτό και υπάρχει τυπικά, αλλά είναι αποδυναμωμένο ουσιαστικά. Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, πως ένας νόμος είναι καταφανώς αντισυνταγματικός. Κι ας δεχτούμε πως το αρμόδιο όργανο –το Συμβούλιο της Επικράτειας, έχει αποφανθεί σχετικά. Αλλά ο αρμόδιος Υπουργός εξακολουθεί να υποστηρίζει τον νόμο και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας τον υπογράφει. Μετά από αυτά –έρχεσαι εσύ, ο ευσυνείδητος πολίτης και δεν τον εφαρμόζεις. Για πες μου –ποιος από όλους θα τιμωρηθεί; Ο Υπουργός, ο Πρόεδρος ή εσύ; Σαφέστατα εσύ γιατί ΕΙΣΑΙ Ο ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΠΟΥ ΠΑΡΑΝΟΜΗΣΕΣ.

«Η τήρηση του παρόντος Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων» -κάτι αστεία που λέτε, ώρες-ώρες!

Και λοιπόν; Μήπως θα ήταν καλύτερο να ξαναγυρίσουμε στα έθιμα; Ορίζουν και δεν καθορίζουν, παροτρύνουν αλλά δεν καταναγκάζουν. Μήπως; Όποιος έχει ζήσει στην επαρχία, σε περιοχές που τα έθιμα έχουν ακόμα ισχύ, ξέρει ήδη την απάντηση.

Έθιμο: «Η γυναίκα θα πρέπει να είναι παρθένα την πρώτη νύχτα του γάμου της». Η αιτία προφανής –δεν υπάρχει λόγος να σκοτώνονται οι άντρες μεταξύ τους για γυναικοδουλειές. Εφαρμόζουμε την αποκλειστικότητα στις σχέσεις και καθαρίσαμε!

Έθιμο: «Είναι ντροπή για την οικογένεια να υπάρχει ένα μέλος της με ειδικές ανάγκες». Λύσαμε και το θέμα της δημιουργίας δομών για την διευκόλυνση της ζωής των ατόμων με ειδικές ανάγκες –με την καταπληκτική λύση «κλειδώστε τους στο δωμάτιο μην τους δει ανθρώπου μάτι κι αν ζορίσουν τα πράγματα –σκοτώστε τους».

Μπορώ να συνεχίσω με άπειρα παραδείγματα, αλλά είναι προφανείς οι δυσλειτουργίες του εθίμου. Με σημαντικότερη απ΄όλες την μεγάλη καθυστέρηση ανάμεσα στη δημιουργία μιας ανάγκης (ή την τροποποίηση κάποιας ήδη υπάρχουσας) και την εμφάνιση-τροποποίηση του σχετικού εθίμου.

Τι θέλω να πω με όλα αυτά; Τίποτα περισσότερο από τα προφανή (τα θυμάσαι από την εποχή που τα έλεγαν οι Clash;):

Μάθε τα δικαιώματά σου

Αυτά είναι τα δικαιώματά σου

Πρώτον:

Έχεις το δικαίωμα να μη σκοτωθείς

Ο φόνος είναι έγκλημα!

Εκτός αν γίνει από αστυνομικό ή πλούσιο

Μάθε τα δικαιώματά σου
Δεύτερον:

Έχεις δικαίωμα στην τροφή και στα λεφτά

Αν βεβαίως δεν σε ενοχλεί

Λίγος έλεγχος, κάποιος εξευτελισμός

(κι αν σταυρώσεις τα δάχτυλά σου)

Επανένταξη

Τρίτον:

Έχεις το δικαίωμα να μιλάς ελεύθερα

Εφόσον βέβαια δεν είσαι τόσο ηλίθιος

Ώστε να το δοκιμάσεις.

Μάθε τα δικαιώματά σου

Αυτά είναι τα δικαιώματά σου.

Και, φυσικά, για όλα τα παραπάνω, ελπίζω να μπορείς να ξεχωρίσεις την αιτία από το αποτέλεσμα. Μπορείς;

Posted in: Συμβαίνουν κι αυτά