"Κάποτε κλαίνε και οι δυνατοί"

Τότε, στη μακρινή δεκαετία του ’80 (και μάλιστα το σημαδιακό έτος 1984) διάλεξε το ΑΝΤΙ να κυκλοφορήσει ένα λεύκωμα που αφαλάτωσε τη ζωή πολλών συνομηλίκων μου. Ο τίτλος του λευκώματος ήταν «Κάτι το Ωραίον –Μια περιήγηση στη Νεοελληνική Κακογουστιά» κι όλο το κόλπο βρισκόταν στην προσπάθεια κεφαλαιοποίησης (διάβαζε κονόμας) ενός πρωτοεμφανιζόμενου (στην Ελλάδα) όρου του 18ου αιώνα –αναφέρομαι στο Kitsch ή αλλιώς «Κιτς».

Όπου «Kitsch» σήμαινε τη φτηνή αντιγραφή κλασσικών φορμών στην τέχνη, προκειμένου να προκληθεί εύκολη συναισθηματική φόρτιση στον καταναλωτή του καλλιτεχνήματος. Αλλά στην Ελλάδα το «κιτς» έφτασε να σημαίνει «οτιδήποτε κραυγαλέο». Μια υστερία που ξεκίνησε από τα έπιπλα «Λουί Σεζλόνγκ» και επεκτάθηκε σαν την αφρικανική αράχνη Νεφίλα Κομάσι. Έβαζες κόκκινες κουρτίνες στο σπίτι; Ήσουν κιτς! Φορούσες κίτρινη μπλούζα; Καρακίτς! Καρό καουμπόικο πουκάμισο, ρολόι με μπρασελέ, σώβρακο με κροκόδειλους; Σκέτη κιτσαρία!

Καταλήξαμε να γίνουμε μια απρόμαυρη γενιά σε έντονες αποχρώσεις του γκρίζου. Μέναμε σε σπίτια με ελάχιστα έπιπλα (σε ουδέτερα, πάντα, χρώματα) και κάτασπρους τοίχους –όχι για να τιμήσουμε τη μνήμη των αγωνιστών στα «Λευκά Κελιά» αλλά επειδή φοβόμασταν το χρώμα. Τέλος πάντων, κάποτε τελείωσε αυτό το αστείο κι αν αναρωτιέσαι ποιος ο λόγος που το ξαναθυμήθηκα –θα πρέπει να διαβάσεις τις επόμενες παραγράφους. Άλλωστε, το να αποκαλύπτεται πλήρως ένα θέμα από τον πρόλογο είναι κιτς –κανονικά, θα πρέπει να φτάνεις στον επίλογο και να μην έχεις πάρει ακόμα μυρωδιά περί τίνος πρόκειται!

Μια περιήγηση στην Παγκόσμια Υπερβολή (και το Νεοελληνικό μαϊμούδισμά της).

Περί κινηματογραφικής αντίληψης ο λόγος –το ξεκαθαρίζω. Όπως ξεκαθαρίζω οτι δεν πρόκειται για κάποια μελέτη εδώ πέρα, δεν έχω μαζέψει στοιχεία, δεν έχω ταξινομήσει –απλώς παραθέτω την εντύπωσή μου σχετικά. Διανθισμένη με κάποια παραδείγματα, για λόγους κατανόησης.

Ο (αφ)ορισμός του κιτς δεν ήταν απαραιτήτως εσφαλμένος και δεν εμφανίστηκε άνευ λόγου στην δεκαετία του ’80. Θα μπορούσα να αναφέρω κάμποσες περιπτώσεις, αλλά θα περιοριστώ στο γήπεδο του κινηματογράφου και ακόμα περισσότερο στην νεοελληνική τσιχλόφουσκα. Και θα ξεκινήσω με κάποιες τραυματικές εμπειρίες.

Είμαι-δεν είμαι 10 χρονών, μένω σε μια κωμόπολη έξω από την Πάτρα και οι γονείς μου με τραβολογάνε στο θερινό σινεμά. Επειδή παίζουν σε χιλιοστή επανάληψη μια ταινία με τη Ναργκίς! Εγώ θέλω να δω τη «Θανάσιμη παγίδα για τον Ταρζάν» -αλλά αυτό θα το βάλει την επόμενη βδομάδα, τρώω λοιπόν στη μάπα το ινδικό. Ακόμα θυμάμαι την εμπειρία –ένας διαπεραστικός πόνος πίσω από το αριστερό αυτί, λόγω του ότι όλοι στην ταινία νιαουρίζουν ασύστολα. Ή κλαίνε υστερικά –που μοιάζει ακριβώς το ίδιο. Η επανέκδοση της ταινίας συνάντησε, εμφανώς, μεγάλη αποδοχή από το κοινό της κωμόπολης, οπότε την επόμενη βδομάδα, αντί για τον Ταρζάν φέρανε την «Αστέρω»! Κι ο πόνος εξαπλώθηκε σε όλο μου το κρανίο, επειδή η Βουγιουκλάκη ούρλιαζε ξεμαλλιασμένη «Θύμιο! Θύμιο μου!» για κάνα δεκάλεπτο σε κακοφωτισμένες ραχούλες, μέχρι να γκρεμοτσακιστεί από έναν βράχο ύψους 20 πόντων και να ησυχάσουμε όλοι μας. Όταν τελικά φέρανε τη «Θανάσιμη παγίδα για τον Ταρζάν» μου είχε περάσει η διάθεση –άσε που δεν ήταν και στα καλύτερά του ο Τζόνι Βαϊσμίλερ...

Με τη μικρή αυτή ιστορία θέλω να υπαινιχθώ το μαρτύριο που περάσαμε σαν πιτσιρικάδες λόγω του ασύστολου κοπιαρίσματος του Ινδικού σινεμά από τη Φίνος Φιλμ και την Κλακ Φιλμ, αλλά κυρίως, θέλω να αιτιολογήσω το μίσος που με διακατέχει για αυτό το είδος των ταινιών. (Σε αυτό το μίσος έχει τη ρίζα του η απέχθειά μου για τα σύγχρονα νιαουριστικά συγκροτήματα τύπου Killers ή Muse -όμως αυτό είναι μια άλλη ιστορία...)

Μια σύντομη αναβίωση του είδους έζησα στη δεκαετία του ’80 –«Τσακάλια», «Στροφή», «Έξοδος Κινδύνου»... κιτς γαμώ το στανιό μου και στο πυρ το εξώτερο! Ευτυχώς κάπου εκεί σταμάτησε ο εφιάλτης, νόμιζα οτι γλιτώσαμε –όμως έκανα λάθος –απλώς το τέρας έπαιρνε έναν υπνάκο!

Τα ινδικά κλαψομούνικα φιλμ (και τα ελληνικά κακέκτυπά τους) στόχευαν στο εύκολο συναίσθημα, εκμεταλλεύονταν τον οίκτο του θεατή για τον πολύπαθο πρωταγωνιστή, του βγάζανε την πίστη ανάποδα (του πρωταγωνιστή και του θεατή) μέσα από έναν κυκεώνα δυστυχιών και στο τέλος χτυπάγανε ένα χάπι (ταβόρ κατά προτίμηση) εντ για να πάμε όλοι σπίτια μας χαρούμενοι. Κάτι σαν την Κάθαρση των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών –μόνο που εδώ πέρα η λύτρωση ερχόταν μέσω καθαρτικού.

Αρκούσε ένας καιροσκόπος σκηνοθέτης, προκειμένου να ξαναξυπνήσει το τέρας της κλάψας, γι΄αυτό και ανατρίχιασα όταν είδα πρώτη φορά τον «Καιρό των Τσιγγάνων» του Κουστουρίτσα. Καθόμουν, θυμάμαι, στη μέση της αίθουσας και έτρωγα συνεχόμενα deja vu, ο «Λουστράκος» Βασιλάκης Καΐλας γελούσε υποχθόνια στο πίσω μέρος του κεφαλιού μου, ο μοχθηρός Στέφανος Στρατηγός μου έκανε κωλοδάχτυλο –κι όλα αυτά υπό τους ήχους του «Περιφρόνα με Γλυκιά μου», τραγουδισμένο από τον βάρδο Νίκο Ξανθόπουλο βεβαίως! Τότε, στα τέλη του ’80, είχα θεωρήσει την ταινία έναν απλό εφιάλτη από τον οποίο θα ξυπνούσα αλώβητος –μαλακία μου νομίζω.

Πέρασαν κοντά 10 χρόνια μέχρι να δεχτώ το δεύτερο χτύπημα –στις ειδήσεις λέγανε πως μέχρι κι ο Σημίτης με τη Δάφνη είχαν πάει να δουν την ταινία, πήγα λοιπόν κι εγώ. «Δαμάζοντας τα Κύματα» του Λαρς Φον Τρίερ –ρεσιτάλ ερμηνείας από την Έμιλι Γουότσον, αλλά στο πίσω μέρος του κεφαλιού μου ξεκαρδιζόταν υστερικά η Ζωή Λάσκαρη άρτι αφιχθείσα από τον «Αστερισμό της Παρθένου». Όταν βγήκα από το σινεμά ήμουνα ιδρωμένος και ψιθύριζα, «όχι ρε πούστη μου! όχι ρε πούστη μου!» αλλά, τελικά, αυτό το μάντρα δεν ήταν ικανό να με σώσει.

Έμαθα πάντως να παίρνω τις προφυλάξεις μου –γι΄αυτό και το επόμενο χτύπημα το δέχτηκα στο σαλόνι του σπιτιού μου με το τηλεκοντρόλ στο χέρι. «Ρέκβιεμ για ένα Όνειρο», Ντάρεν Αρονόφσκι. Ο Σταμάτης Γαρδέλης ξεπερνούσε τον επιθανάτιο ρόγχο που, ως γνωστόν, προκαλείται από την μείξη ούζου με φούντα κι ο Πάνος Μιχαλόπουλος κράδαινε τη αλυσίδα απειλώντας: «Τώρα θα σας δείξω εγώ παλιοπούστηδες!» με την άψογη πελοποννησιακή (λλλιιι, νννιιιι) προφορά του.

Τα υπόλοιπα αποτελούν πλέον αντικείμενο για τους ιστοριοδίφες. Η αναγέννηση του Μπόλιγουντ (σιγά μην αφήνανε την ευκαιρία να πάει χαμένη!), η λατρεία των νεότερων Ελλήνων θεατών για τις (και καλά) καλτ αναγούλες του ’80, η μεξικάνικη προσπάθεια πρόκλησης ποταμών δακρύων, η επονομαζόμενη και «Βαβέλ» του Ινιαρίτου...

Και τελικά το «Slumdog millionaire»! Που απέφευγα να το δω, αλλά τώρα το έπαιξε η τηλεόραση κι έτσι δεν είχα καμιά δικαιολογία. Έφαγα λοιπόν στη μάπα την προσπάθεια του Ντάνι Μπόιλ να κάνει Μπόλιγουντ κι έμοιαζε όλο αυτό με τις διασκευές των κλασσικών ρυδμ εντ μπλουζ από τον Πρίσλεϊ –τι καλύτερο από το να «κλέβεις» μαυριδερούς που δεν έχουν πρόσβαση στα Αμερικάνικα «mass media»; Επιτυχία εξασφαλισμένη –μόνο που φοβάμαι το «ροκ εν ρολ» που μπορεί να προκύψει από τέτοιες διασκευές Μπολιγουντιανών υπερπαραγωγών... Δεν αντέχω άλλη Ναργκίς –ρε παιδί μου!

Βεβαίως, «άλλο Μπουκόφσκι κι άλλο Τσιμπουκόφσκι» που έλεγε παλιά ο Πούλικας –και οι παραπάνω σκηνοθέτες κουβαλάνε 10 τόνους καλλιτεχνική καταξίωση έκαστος. Ίσως όχι άδικα, αν και έχω μερικές αντιρρήσεις (μην ανησυχείς, δεν θα τις αναπτύξω).

Όμως, το βασικό ερώτημα παραμένει: κατά πόσο μπορεί ένας προικισμένος σκηνοθέτης να μετατρέψει την κλαψομουνίαση σε καλλιτεχνικό έργο; Τι να τα κάνω δηλαδή τα αργοκίνητα τράβελινγκ και τις άψογες φωτογραφίες και τα «ζωντανά» πλάνα, όταν η υπόθεση είναι «Η Οδύσσεια μιας Ορφανής» (ή «ενός Ξεριζωμένου»); Τι να σε κάνω μανούλα μου κι αν είσαι «μανούλα» στα μονοπλάνα, τα διπλάνα και τα αεροπλάνα; Όταν μου παίρνεις τον Αμερικάνο Δαλιανίδη για να φτιάξεις σενάριο περί ναρκωτικών ή όταν επιστρατεύεις τον Εγγλέζο Πάνο Κοντέλλη για σεναριογράφο κι όλα αυτά τα ντύνεις με μουσική γραμμένη από τον Γιουγκοσλάβο Χρήστο Νικολόπουλο –ε, δε μας χέζεις ρε Νταλάρα; Όπως λέει κι ο ποιητής.

Και τελικά, που είναι η τέχνη; Στο «Ρέκβιεμ» ή στο «Trainspoting» ας πούμε; Στο «Πισότε» ή στο «Σλαμντόγκ»; Στις «3 Ταφές του Μελκιάδες Εστράδα», ή στη «Βαβέλ»; Στο «Δαμάζοντας τα κύματα» ή στο «Δεν φιλάω στο στόμα»; Και μην βιαστείς να απαντήσεις «η τέχνη είναι παντού», επειδή έχω την εντύπωση οτι αυτό δεν είναι δυνατό. Δεν μπορεί να είναι τέχνη η υπεκφυγή, ο συμβολισμός αλλά και το «κλάμα σε κονσέρβα». Δεν μπορεί να είναι τέχνη ο ρεαλισμός αλλά και οι τερατογεννέσεις των «απόλυτα καλών, απόλυτα κακών, απόλυτα όμορφων, απόλυτα άσχημων». Κοντολογίς, δεν μπορεί να είναι τέχνη και «Η καταιγίδα στο Τολέδο» και ο «γερο-ναυτικός με το τσιμπούκι». Κάποιο από τα δυο μέρη των παραπάνω προτάσεων θα πρέπει να είναι φτηνή και υπερμεγενθυμένη αντιγραφή, κάπου εκεί παραμονεύει το κιτς.

Έχεις αντίρρηση; Εντάξει –θυμήσου τους, κατά καιρούς, συνειδητούς κιτς δημιουργούς –θυμήσου, ας πούμε τον Τζον Γουότερς, θυμήσου τον Τζιμ Σάρμαν.... Κάνανε κιτς ταινίες μέχρι εκεί που δεν πήγαινε; Σαφώς! Πες μου τώρα ποια η διαφορά τους από τις παραπάνω «ποιοτικές» ταινίες! Άσε, θα στην πω εγώ –η Ντιβάιν του Γουότερς, και όλοι οι υπόλοιποι, δείχνανε στο πανί οτι έπαιζαν για πλάκα όπως κι ο Τιμ Κάρι του Σάρμαν, η σκηνοθεσία ήταν μέσα στο χαβαλέ και τα σκηνικά ήταν σε στυλ «αν τα θεωρείς εξωφρενικά –βάλε περισσότερο αλουμινόχαρτο». Ενώ αυτοί εδώ οι «ποιοτικοί» ρίχνουν βαθυστόχαστες αναλύσεις περί των πονημάτων τους και το φιλεθεάμον κοινό εκστασιάζεται (που επιτέλους δεν χρειάζεται να σκεφτεί για να καταλάβει την ταινία), όσο οι κριτικοί σκίζουν καλσόν και οι Κινηματογραφικές Ακαδημίες βραβεύουν... Γιατί όλα αυτά;

Μα, επειδή αυτό το είδος κακοτεχνίας είναι εύκολο και πιασάρικο. Με το ευρύ κοινό εξασφαλισμένο. Θα το δει κι ο διανοούμενος, θα το βραβεύσει και η εταιρεία παραγωγής, θα το δει κι η μάνα που μου μεγάλωσε με Ναργκίς! Και όλοι θα είναι ευχαριστημένοι! Σκέφτεσαι τίποτα καλύτερο;

Άστο –μην κουράζεις το μυαλό σου, το καλύτερο το σκέφτηκαν ήδη στο Χόλιγουντ που «βλέπουνε μπροστά οι άθρωποι»! Επειδή, ωραίο το κόλπο με την επανεμφάνιση των ινδικών ζόμπι αλλά πόσο θα κρατήσει; Για πόσο θα γεμίζουν οι αίθουσες; Για πόσο θα λεκιάζονται τα μυξομάντηλα; Άσε που αυτές οι παραγωγές σε λίγο θα απαιτούν ένα σκασμό λεφτά για να γίνουν ταινίες! Όπως και να το κάνεις «ο κινηματογράφος είναι πανάκριβο σπορ» οπότε «ας σκοτώσουμε τον κινηματογράφο»! Πως;

Μπορείς απλά να το αποκαλείς «Άβαταρ». Βέβαια, η συγκεκριμένη παραγωγή στοίχισε επίσης ένα σκασμό λεφτά –όμως... Τα μεγάλα στούντιο άφησαν κάποιους ημιανεξάρτητους να ξεκινήσουν τα πειράματα, έγινε το «Sin City» και οι «300» με ρετουσαρισμένους ηθοποιούς, ήρθε το «Scanner Darkly» με φιγούρες που έμοιαζαν καταπληκτικά σε διάσημους ηθοποιούς και μιλούσαν με τη φωνή τους, υπήρχε και το προηγούμενο των παιδικών ταινιών... Τώρα ο Χόλιγουντ Κάμερον τα πήρε όλα αυτά κι έφτιαξε ένα χαρμάνι που δεν είναι μόνο καρτούν, δεν είναι μόνο επεξεργασμένες εικόνες, δεν είναι μόνο μηχανικά όντα, δεν είναι μόνο ηθοποιοί –είναι «απ΄όλα και τρισδιάστατα». Απ΄όλα –εκτός από κινηματογράφος φυσικά! Γιατί μπορεί ο τύπος να γύρισε το φιλμ σε στουντιακές υπερκατασκευές, αλλά δεν θα είχε κανένα πρόβλημα να το γυρίσει όλο animation στους υπολογιστές του. «Ψηφιακή, τρισδιάστατη κάμερα», λέει ο Κάμερον! Ποιος ο λόγος; Οι υπολογιστές κάνουν παπάδες από μόνοι τους πλέον! Κι αν έχεις στα χεράκια σου κάποια συγκινητική υπόθεση (όπως π.χ. η σφαγή των ιθαγενών στον Αμαζόνιο από τις πολυεθνικές), το μεταφέρεις όλο αυτό στο διάστημα, στον πλανήτη Φυτοπλαγκτόν (ή Πανδώρα) και δεν ενοχλείς τους σπόνσορες!

Τόσο απλά μοιάζουν να είναι όλα!

Και που ‘σαι! Αν τύχει κανένα ρεμάλι να γυρίσει ταινία κανονική, με νόημα ρε παιδί μου –τρεχάτε κριτικοί και διανοούμενοι να το λιώσετε το ρεμάλι, με επιχειρήματα του τύπου «η Ρουμανία δε μοιάζει με την Ελβετία» ή «ο σκηνοθέτης τα έχει κονομήσει και ζει πλουσιοπάροχα» κ.λ.π.

Μαύρο στην οθόνη, τίτλοι τέλους και

«Προσοχή –μην εγκαταλείπετε τα προσωπικά σας αντικείμενα εντός της αιθούσης».

Posted in: Συμβαίνουν κι αυτά