Για μια κοινωνία σε κρίση...

Επειδή κάποια πράγματα στη μεταφορά χάνονται, σκέφτηκα να αντιγράψω μερικά αποσπάσματα από το «Σύγχρονος καπιταλισμός και επανάσταση» του Κ. Καστοριάδη –σε μια προσπάθεια να ξεκαθαριστούν οι όροι του σημερινού κοινωνικού διαλόγου. Ή αν θέλεις, για να γίνει  κατανοητή η ρήση περί «νέων εχθρών, όπλων και μετρήματος» του Νίκου Νικολαϊδη που δεσπόζει δίπλα στα κείμενα που διαβάζεις. Οι τίτλοι των κομματιών που έχω αντιγράψει καθώς και τα έντονα γράμματα είναι δικές μου προσθέσεις για τις οποίες δεν ευθύνεται ο συγγραφέας ή το βιβλίο.

Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Σε πολιτικό πεδίο, στις πρώτες προσπάθειες του προλεταριάτου να οργανωθεί, ο καπιταλισμός απαντάει κατά κανόνα με την καταπίεση, ανοιχτή ή καμουφλαρισμένη. Νικημένος πολύ γρήγορα σ΄αυτό το πεδίο, κατέληξε, στο άκρο μιας μακριάς καμπύλης της ιστορικής εξέλιξης, να κάνει τις ίδιες τις πολιτικές εργατικές οργανώσεις βασικούς τροχούς της λειτουργίας του. Κι αυτό όμως επιφέρει ενδιαφέρουσες μεταβολές στο σύνολο του συστήματος: η καπιταλιστική «δημοκρατία» δεν μπορεί να λειτουργήσει δίχως ένα μεγάλο «ρεφορμιστικό» κόμμα, πού με τη σειρά του δεν μπορεί να είναι μια απλή και σκέτη μαριονέτα των καπιταλιστών (γιατί θα έχανε τότε τις εκλογικές του βάσεις και δε θα μπορούσε πια να εκπληρώσει τη λειτουργία του), αλλά πρέπει να είναι επίσης ένα κόμμα «κυβέρνησης» (και πολύ συχνά στην κυβέρνηση).  Αυτό το κόμμα αναγκαστικά δανείζει την απόχρωσή του και στο «συντηρητικό» κόμμα... Έτσι (και σε σχέση και με άλλους παράγοντες επίσης), ο καπιταλισμός, αφού αντιστάθηκε για μεγάλο διάστημα στην ιδέα μιας ανάμιξης του κράτους στις οικονομικές υποθέσεις (που θεωρούνταν «επαναστατική» και «σοσιαλιστική»), φτάνει τελικά να την υιοθετήσει και να στρέψει προς όφελός του την εργατική πίεση ενάντια στις συνέπειες της αυτόματης λειτουργίας της οικονομίας, για να εγκαταστήσει μέσω του κράτους έναν έλεγχο στην οικονομία και στην κοινωνία που να εξυπηρετεί στο τέλος της γραφής τα συμφέροντά του....

Γι΄αυτό η σύγχρονη κοινωνία, είτε ζει κάτω από ένα καθεστώς «δημοκρατικό» είτε «δικτατορικό», είναι στην πραγματικότητα πάντα ολοκληρωτική.  Γιατί η κυριαρχία των εκμεταλλευτών πρέπει, για να διατηρηθεί, να κατακλύσει όλους τους τομείς της δραστηριότητας και να προσπαθήσει να τους υποτάξει. Οτι ο ολοκληρωτισμός δεν παίρνει πια τις ακραίες μορφές που είχε περιβληθεί με τον Χίτλερ ή τον Στάλιν, οτι δεν χρησιμοποιεί πια ως προτιμώμενο μέσο την τρομοκρατία, δεν αλλάζει σε τίποτα το ζήτημα κατά βάθος. Η τρομοκρατία δεν είναι παρά ένα από τα μέσα που μπορεί να χρησιμοποιήσει μια εξουσία για να συντρίψει τη δραστηριότητα κάθε αντιπολίτευσης –αλλά δεν είναι πάντα εφαρμόσιμη ούτε πάντα η πιο αποδοτική. Η «ειρηνική» χειραγώγηση των μαζών, η βαθμιαία αφομοίωση των οργανωμένων αντιπολιτεύσεων μπορούν να είναι πιο αποτελεσματικές.

Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Μια γραφειοκρατική κοινωνία είναι μια κοινωνία που έχει κατορθώσει να μεταμορφώσει την τεράστια πλειοψηφία του πληθυσμού σε πληθυσμό μισθωτών, μην αφήνοντας έξω από τις σχέσεις του μισθωτού (και της συνακόλουθης ιεραρχίας) παρά στρώματα περιθωριακά (5% αγρότες, 1% καλλιτέχνες, διανοούμενους και πόρνες)...

Από μια ορισμένη στιγμή, η γραφειοκρατικοποίηση, η διεύθυνση των δραστηριοτήτων από τους ιεραρχικούς μηχανισμούς, γίνεται η ίδια η λογική αυτής της κοινωνίας, η απάντησή της σε όλα. Στο σημερινό στάδιο, η γραφειοκρατικοποίηση έχει από αρκετό καιρό ξεπεράσει τις σφαίρες της παραγωγής, της οικονομίας, του κράτους και της πολιτικής. Η κατανάλωση είναι δίχως αμφιβολία γραφειοκρατικοποιημένη, με την έννοια οτι ούτε ο όγκος της ούτε η σύνθεσή της είναι πια αφημένες στους αυτόματους μηχανισμούς της οικονομίας και της ψυχολογίας (η «ελεύθερη εκλογή» του καταναλωτή δεν έχει ποτέ υπάρξει, εννοείται, σε μια αλλοτριωμένη κοινωνία), αλλά αποτελούν το αντικείμενο μιας δραστηριότητας χειραγώγησης όλο και πιο προωθημένης αντίστοιχων ειδικευμένων μηχανισμών (υπηρεσίες πώλησης, διαφήμιση και έρευνες της αγοράς κλπ). Οι ανέσεις οι ίδιες γραφειοκρατικοποιούνται...

Η γραφειοκρατική οργάνωση επιφέρει μια άλλη συνέπεια, επίσης σημαντική –την καταστροφή της υπευθυνότητας. Από την τυπική της άποψη, η γραφειοκρατική οργάνωση σημαίνει τη διαίρεση των υπευθυνοτήτων: οι τομείς της διοίκησης και του ελέγχου πρέπει να είναι καθαρά καθορισμένοι και οριοθετημένοι και κατά συνέπεια οι υπευθυνότητες κατακερματισμένες. Αλλά ο κατακερματισμός αυτών των τομέων που προωθείται όλο και περισσότερο –έκφραση της διαδικασίας της αυξανόμενης διαίρεσης της εργασίας στους κόλπους της γραφειοκρατίας της ίδιας –οδηγεί στο τέλος σε μια καταστροφή της υπευθυνότητας.

ΔΟΜΙΚΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Από έναν αιώνα, ο τεϋλορισμός, κατόπι η ψυχολογία και η «βιομηχανική» κοινωνιολογία δοκίμασαν να πραγματοποιήσουν αυτόν τον τετραγωνισμό του κύκλου: να κατορθώσουν ώστε οι εκμεταλλευόμενοι και αλλοτριωμένοι εργάτες να εργάζονται σα να μην ήταν τέτοιοι, εκείνοι στους οποίους η πρωτοβουλία είναι απαγορευμένη να παίρνουν ασυνήθη πρωτοβουλία όταν αυτή είναι «αναγκαία», δηλαδή συνέχεια, εκείνοι που είναι εντελώς αποκλεισμένοι απ΄όλα να συμμετέχουν σε κάτι. Η λύση σ΄αυτό το πρόβλημα δεν έχει προχωρήσει ούτε ένα χιλιοστό ύστερα από έναν αιώνα. Οι μάταιες προσπάθειες των βιομηχανικών κοινωνιολόγων να «μεταρυθμίσουν» τις ανθρώπινες σχέσεις μέσα στη βιομηχανία δεν κατέληξαν παρά σε μια διακόσμηση όμοια μ΄αυτή των κηπαρίων που περιστοιχίζουν τα σύγχρονα εργοστάσια.

Δεν πρόκειται εδώ για φιλοσοφία κι εμείς δε λέμε οτι ο γραφειοκρατικός καπιταλισμός είναι αντίθετος στην ανθρώπινη φύση. Δεν υπάρχει ανθρώπινη φύση, και ο καθένας θα μπορούσε ήδη να πει οτι ακριβώς γι΄αυτόν το λόγο ο άνθρωπος δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο, και οτι συνεπώς ο καπιταλιστικός γραφειοκρατικός στόχος είναι ουτοπικός. Αλλά αυτός ο συλλογισμός μένει ακόμα φιλοσοφικός, συνεπώς αφηρημένος. Ακριβώς επειδή ο άνθρωπος δεν είναι αντικείμενο και παρουσιάζει μια ευπλαστότητα σχεδόν ατελεύτητη μέσα στην πρακτική, θα μπορούσε να μεταμορφωθεί σχεδόν σε αντικείμενο, και υπήρξε πράγματι στην ιστορία....

Η άποψή μας είναι κοινωνιολογική και ιστορική: Ετούτη η κοινωνία του σύγχρονου καπιταλισμού, μέσα σε μια κίνηση αυτομεταμόρφωσης, δεν μπορεί, ακόμα και για μερικά χρόνια, να μεταμορφώσει τα υποκείμενά της σχεδόν σε αντικείμενα, επί ποινή άμεσης κατάρρευσης. Ο καρκίνος που την τρώει είναι οτι ταυτόχρονα πρέπει να προσπαθεί συνέχεια να πραγματοποιεί αυτή τη μεταμόρφωση.

Μια κρίση της κοινωνίας είναι από την ίδια της την ουσία μια σύντομη μεταβατική περίοδος. Αν, κατά τη φάση της εξάρθρωσης της κατεστημένης οργάνωσης, οι μάζες δεν επέμβουν, αν δε βρουν στον ίδιο τους τον εαυτό την αναγκαία δύναμη και συνείδηση για να εγκαθιδρύσουν μια νέα κοινωνική οργάνωση, τα παλιά κυρίαρχα στρώματα (ή άλλοι σχηματισμοί) θα την επανακτήσουν και θα επιβάλουν τον προσανατολισμό τους. Η κοινωνία δεν μπορεί να ανεχτεί το κενό. Για να μπορέσει η ζωή να συνεχίσει, πρέπει να επιβληθεί μια οποιαδήποτε «τάξη». Στην απουσία της δράσης των μαζών που θα άνοιγε μια επαναστατική διέξοδο, η ζωή θα επαναληφθεί πάνω στα παλιά πρότυπα περισσότερο ή λιγότερο βελτιωμένη, κατά τις περιστάσεις και τις ανάγκες των εκμεταλλευτών.

(Το επαναστατικό κίνημα στον σύγχρονο καπιταλισμό –ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ, εκδόσεις ύψιλον, 1987).

Posted in: Κολλήματα,Συμβαίνουν κι αυτά